1. Βιογραφικά στοιχεία

Ο Αλέξιος ήταν ο γνωστότερος εκπρόσωπος της οικογένειας των Φιλανθρωπηνών, η οποία εμφανίσθηκε στο Βυζάντιο στα μέσα του 13ου αιώνα και είχε συγγενικούς δεσμούς με αρκετές επιφανείς οικογένειες. Έφερε το επώνυμο της μητέρας του, προς τιμήν του θείου του, αδελφού της μητέρας του και επίσης ικανού στρατηγού Αλέξιου Δούκα Φιλανθρωπηνού. Ο Αλέξιος Φιλανθρωπηνός ήταν ο δεύτερος γιος του πρωτοβεστιαρίου Μιχαήλ Ταρχανειώτη και μιας γόνου της οικογένειας των Φιλανθρωπηνών, της οποίας δεν παραδίδεται το όνομα. Με βάση τις υπάρχουσες πηγές είναι αδύνατον να προσδιορίσουμε επακριβώς πότε γεννήθηκε ο Αλέξιος Φιλανθρωπηνός. Αν όμως ληφθούν υπόψη όλα τα στοιχεία για τη σταδιοδρομία και τη ζωή του, νομίζουμε ότι είναι αποδεκτή μια κατά προσέγγιση χρονολόγηση της γέννησής του γύρω στο 1270.¹ Ήταν νυμφευμένος με τη Θεοδώρα Ακροπολίτισσα, κόρη του Κωνσταντίνου Ακροπολίτη και εγγονή του ιστορικού και πολιτικού Γεωργίου Ακροπολίτη.

2. Νεαρός στρατηγός

Η σταδιοδρομία του Αλεξίου Φιλανθρωπηνού υπήρξε μάλλον ασυνήθιστη και γεμάτη απότομες μεταβολές. Συνοπτικά, όλα τα γνωστά και σημαντικά γεγονότα που σχετίζονται με το πρόσωπό του μπορούν να συγκεντρωθούν γύρω από δύο χρονικούς άξονες: τις αρχές της τελευταίας δεκαετίας του 13ου αιώνα από τη μία και την τρίτη και τέταρτη δεκαετία του 14ου αιώνα από την άλλη.

Το πεδίο της δράσης του Αλεξίου Φιλανθρωπηνού ήταν ουσιαστικά το δυτικό τμήμα της Μικράς Ασίας, το οποίο στα τέλη του 13ου και στις αρχές του 14ου αιώνα βρισκόταν ακόμη υπό βυζαντινή κυριαρχία και όπου ο βυζαντινός στρατός έπρεπε να διεξάγει εξουθενωτικό και αβέβαιο αγώνα εναντίον των Οθωμανών. Ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος είχε εγκατασταθεί από το 1290 έως το 1293 στην περιοχή αυτή,² επιθυμώντας να ενθαρρύνει με την παρουσία του και με την ενίσχυση των οχυρώσεων τον βυζαντινό πληθυσμό, ο οποίος εγκατέλειπε βαθμιαία την περιοχή της Μικράς Ασίας αναζητώντας καταφύγιο στις ευρωπαϊκές επαρχίες, αποθαρρυμένος από τις συνεχείς εχθρικές επιδρομές. Αναχωρώντας το 1293, άφησε τον νεαρό και ικανό στρατηγό Αλέξιο Φιλανθρωπηνό, τιμώντας τον πρώτα με τον τίτλο του δούκα του θέματος των Θρακησίων και του πιγκέρνη,³ αξίωμα ιδιαίτερα υψηλό (ο Ψευδο-Κωδινός το τοποθετεί 15ο στην ιεραρχία των αυλικών τίτλων).⁴ Με εξουσιοδότηση του ανώτατου διοικητή του στρατού της Ανατολής, ο Αλέξιος είχε καθήκον να αγωνισθεί εναντίον των Οθωμανών, οι οποίοι τα τελευταία χρόνια λεηλατούσαν ιδιαίτερα την περιοχή της κοιλάδας του ποταμού Μαιάνδρου. Τα τμήματα κρούσης των στρατευμάτων του τα αποτελούσαν ιππείς από την Κρήτη.

Στον νεαρό στρατηγό εναπόθεταν τις ελπίδες τους όχι μόνο ο αυτοκράτορας και οι συνεργάτες του, αλλά και ο βυζαντινός πληθυσμός. Πολύ γρήγορα, από την κοιλάδα του Μαιάνδρου άρχισαν να φθάνουν ειδήσεις για μεγάλες νίκες του βυζαντινού στρατού. Οι επιτυχίες αυτές προκάλεσαν βαθιά εντύπωση και στους Οθωμανούς και ο Αλέξιος Φιλανθρωπηνός έγινε φόβητρο. Ο Μάξιμος Πλανούδης σημειώνει ότι την εποχή εκείνη για την αγορά ενός προβάτου χρειάζονταν περισσότερα χρήματα από ό,τι για έναν μουσουλμάνο αιχμάλωτο.⁵ Εμπνεόμενος από τις επιτυχίες του Φιλανθρωπηνού, ο ποιητής Μανουήλ Φιλής αφιέρωσε ένα από τα ποίηματά του στην εξύμνηση των πολεμικών κατορθωμάτων του στρατηγού.⁶ Οι στρατιωτικές νίκες των Βυζαντινών ανάγκασαν τους Τούρκους να συνομολογήσουν ειρήνη με τους Βυζαντινούς. Επειδή ο Φιλανθρωπηνός τούς πρότεινε δίκαια συμφωνία, οι Τούρκοι αναγνώρισαν την ανώτατη εξουσία του Βυζαντινού αυτοκράτορα. Μάλιστα, ένα τουρκομανικό τάγμα υπηρετούσε πιστά στον βυζαντινό στρατό. Αυτό ήταν και το αποκορύφωμα της αστραπιαίας σταδιοδρομίας του Αλεξίου Φιλανθρωπηνού.

3. Αποτυχημένη προσπάθεια σφετερισμού

«Υπάρχει εποχή πολέμου και υπάρχει εποχή ειρήνης» –έγραφε ο Μάξιμος Πλανούδης στον νεαρό του φίλο– «Εσύ έλαμψες και στην μία και στην άλλη εποχή».⁷ Ήταν στιγμές –πρόκειται για το 1295– όταν έπαινοι και αναγνώριση έφθαναν από όλες τις πλευρές και όταν στην Αυτοκρατορία δεν υπήρχε πιθανώς δημοφιλέστερη προσωπικότητα από τον Αλέξιο Φιλανθρωπηνό. Ακριβώς τότε επήλθε η απροσδόκητη και τραγική πτώση.

Το φθινόπωρο του 1295 στην Αυτοκρατορία διαδόθηκε η φήμη ότι ο Αλέξιος Φιλανθρωπηνός στασίασε εναντίον του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β΄. Οι συνθήκες κάτω από τις οποίες εκδηλώθηκε αυτή η στάση παραμένουν εν μέρει ασαφείς. Στο κίνημα αυτό θα πρέπει να έπαιξε ρόλο και η δυσαρέσκεια των υπόλοιπων μικρασιατικών επαρχιών για την πολιτική της κυβέρνησης της Κωνσταντινουπόλεως. Υποστηριζόμενος από τους στρατιώτες του, και με τη συμπαράσταση του τοπικού πληθυσμού, ο οποίος διακατεχόταν από ένα είδος επαρχιακού πατριωτισμού, ο Φιλανθρωπηνός απέκτησε σχετικά εύκολα τον πλήρη έλεγχο των περιοχών οι οποίες του είχαν δοθεί προς διοίκηση. Στην περιοχή αυτή το όνομα του αυτοκράτορα δε μνημονευόταν πλέον, όπως αναφέρει ο Γεώργιος Παχυμέρης, «εκτός χάριν αστεϊσμού».⁸ Μάλιστα ορισμένα μοναστήρια («πολλά στον αριθμό και εκείνα τα μεγαλύτερα», τονίζει ο Παχυμέρης)⁹ μνημόνευαν στη λειτουργία το όνομα του νεαρού στρατηγού αντί για το όνομα του αυτοκράτορα. Η πληροφορία αυτή υπονοεί ίσως και υποστήριξη της παράταξης των αρσενιατών προς τον πιγκέρνη.

Ο νεαρός σφετεριστής μπορούσε να υπολογίζει, αν όχι σε ανοιχτή υποστήριξη, τουλάχιστον στην κατανόηση, και όχι μόνο στη Μικρά Ασία αλλά και στα υπόλοιπα τμήματα της Αυτοκρατορίας. Ο Ανδρόνικος Β΄ είχε κάθε λόγο να φοβάται. Όμως υπερίσχυσε η έλλειψη αποφασιστικότητας στον νεαρό στρατηγό, ο οποίος έδωσε έτσι στον αυτοκράτορα το χρόνο να αντιδράσει. Ο Ανδρόνικος Β΄ έπαιξε διπλό διπλωματικό παιχνίδι. Μέσω απεσταλμένου του προσέφερε στον στασιαστή τον τίτλο του καίσαρα και συγχώρεση, ενώ ταυτόχρονα ετοιμαζόταν να απαλλαγεί διά της βίας από τον επικίνδυνο αντίπαλο.

Τα Χριστούγεννα του 1295 ο νεαρός στρατηγός συνελήφθη και τυφλώθηκε από στρατιώτες του Ανδρόνικου Β'. Σε ένα απόσπασμα από τα λεγόμενα Βραχέα Χρονικά έχει διαφυλαχθεί μια περιληπτική πληροφορία ότι το έτος 6805 από κτίσεως κόσμου τυφλώθηκε ο πιγκέρνης.¹⁰ Λόγω της σωματικής του αναπηρίας, στο σημείο αυτό το αναμενόμενο θα ήταν να λήξει και η σταδιοδρομία του Φιλανθρωπηνού.

4. Τα κατορθώματα του τυφλού γέροντα

4.1. Φιλαδέλφεια

Στη διάρκεια των επόμενων περίπου τριάντα ετών, στις ιστορικές πηγές δεν γίνεται μνεία για τον Αλέξιο Φιλανθρωπηνό. Το 1323 όμως ο πατριάρχης Ησαΐας, που είχε μόλις ανέλθει στο θρόνο του, συμβούλεψε τον Ανδρόνικο Β΄ να στείλει στη Μικρά Ασία τον τυφλό και σχεδόν ξεχασμένο στρατηγό. Κατά την τρίτη δεκαετία του 14ου αιώνα η θέση του Βυζαντίου στην περιοχή ήταν πολύ χειρότερη από ό,τι γύρω στο 1295. Η Φιλαδέλφεια βρισκόταν ήδη για μεγάλο διάστημα υπό οθωμανική πολιορκία και όλα έδειχναν ότι δεν υπάρχει σωτηρία. Σε αυτήν την απελπιστική κατάσταση ο Ανδρόνικος Β΄ αποφάσισε να προβεί σε μια μάλλον απεγνωσμένη ενέργεια. Αποδεχόμενος τη συμβουλή του Πατριάρχη, έστειλε στην περιοχή τον Αλέξιο Φιλανθρωπηνό.

Η παράδοξη αυτή αποστολή είχε εντυπωσιακά επιτυχή έκβαση. Ο ένδοξος στρατηγός έσωσε τη βυζαντινή αυτή πόλη της Λυδίας χωρίς χρήματα και χωρίς αρκετό στρατό, χάρη στο κύρος που ακόμη διατηρούσε και στο γεγονός ότι ανάμεσα στους Οθωμανούς είχε αποκτήσει διαστάσεις θρύλου. Αρκούσε το άκουσμα του ονόματος του Αλεξίου για να λύσουν οι αντίπαλοι την πολιορκία της Φιλαδέλφειας. Ο Νικηφόρος Γρηγοράς, για τον οποίο το κατόρθωμα του Φιλανθρωπηνού ισοδυναμούσε με θαύμα, αναφέρεται στη μετέπειτα ευημερία της πόλης. «Ένας μέδιμνος σιτάρι κόστιζε το πολύ μια δραχμή».¹¹ Το 1324 ο Φιλανθρωπηνός ανέλαβε διοικητής της πόλης, θέση στην οποία παρέμεινε μέχρι το 1327.

4.2. Λέσβος

Όμως ούτε αυτό ήταν το τέλος της πολιτικής σταδιοδρομίας του ένδοξου στρατηγού. Στο μεταξύ ο Ανδρόνικος Β΄ είχε εξαναγκαστεί να παραιτηθεί από το θρόνο έπειτα από μακρύ εμφύλιο πόλεμο και το 1328 την εξουσία ανέλαβε ο εγγονός του, Ανδρόνικος Γ'. Η άνοδός του στο θρόνο συνοδεύτηκε από την ανάδειξη μιας νέας γενιάς Βυζαντινών αριστοκρατών με προεξάρχοντα τον Ιωάννη Καντακουζηνό, η οποία φάνηκε ωστόσο ικανή να εκτιμήσει το κύρος και τις ικανότητες του Φιλανθρωπηνού, αν και ο τελευταίος είχε σημειώσει τις μεγαλύτερές του επιτυχίες σε μια εποχή που ο νεαρός αυτοκράτορας και ο Καντακουζηνός δεν είχαν ακόμη γεννηθεί (1293-1295). Ο Ανδρόνικος Γ΄ στράφηκε στον γηραιό στρατηγό μετά την ανακατάκτηση της Λέσβου. Όταν η Λέσβος καταλήφθηκε από τον Γενουάτη κύριο της μικρασιατικής Φώκαιας Δομήνικο Cattaneo, η Κωνσταντινούπολη έστειλε στόλο, ο οποίος ύστερα από μακρά πολιορκία κατέλαβε το χειμώνα του 1336 ολόκληρη τη Λέσβο εκτός από το κύριο οχυρό της, τη Μυτιλήνη. Τότε έστειλε ο Ανδρόνικος Γ' στη Λέσβο τον Αλέξιο Φιλανθρωπηνό, ήδη σε προχωρημένο γήρας, διορίζοντάς τον διοικητή και με την εντολή να φέρει σε πέρας τις στρατιωτικές επιχειρήσεις.

Για μιαν ακόμα φορά ο τυφλός γέροντας δικαιολόγησε πλήρως τις προσδοκίες του αυτοκράτορα και με την κατάληψη της Μυτιλήνης μετέτρεψε την εκστρατεία στο Αιγαίο σε πραγματικό θρίαμβο του βυζαντινού στρατού. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι επιτυχίες στη Φιλαδέλφεια την τρίτη δεκαετία και στη Λέσβο την τέταρτη δεκαετία του 14ου αιώνα αποτελούσαν μεγάλη ικανοποίηση για αυτόν τον λαμπρό στρατηγό, τον οποίο οι σύγχρονοί του αποκαλούσαν «Βελισσάριο της εποχής των Παλαιολόγων».¹²

Η ανάκτηση της Μυτιλήνης και το αξίωμα του ηγεμόνα της Λέσβου είναι οι τελευταίες μνείες στις πηγές για τον Αλέξιο Φιλανθρωπηνό. Από την πέμπτη δεκαετία του 14ου αιώνα έχουν διασωθεί και ορισμένες επιστολές του Νικηφόρου Γρηγορά προς τον Αλέξιο.¹³ Παραμένει ωστόσο άγνωστη η χρονολογία θανάτου του και είναι πιθανό να μην έζησε καν την έναρξη του νέου εμφυλίου πολέμου το 1341.