1. Εισαγωγή

Η Ασπασία αποτελεί αναμφισβήτητα την πιο βαρύνουσα γυναικεία μορφή της κλασικής Αθήνας. Διαθέτει, μαζί με τη Σαπφώ και την Κλεοπάτρα, την πλέον πλούσια και μακρά βιογραφική παράδοση που μας έχει κληροδοτήσει για εξέχουσες γυναίκες ο ελληνορωμαϊκός κόσμος. Στην πραγματικότητα, ωστόσο, λίγα περιστατικά από τη ζωή της Ασπασίας μπορούν να βεβαιωθούν, ή έστω υποθετικά να ανασυντεθούν, και ελάχιστοι χρονικοί σταθμοί της να προσδιοριστούν.

2. Βιογραφία

Κόρη του Αξιόχου, γεννήθηκε γύρω στο 470 π.Χ. στη Μίλητο.¹ Γύρω στο 450 π.Χ. φαίνεται ότι μετανάστευσε στην Αθήνα. Η μεγαλύτερη αδερφή της είχε πιθανότατα παντρευτεί τον Αλκιβιάδη τον πρεσβύτερο (παππού του γνωστού Αλκιβιάδη), που ενδέχεται να είχε καταφύγει στη Μίλητο μετά τον οστρακισμό του το 460 π.Χ. Από τις συνθήκες πολιτικής αστάθειας που επέφερε η με την ολιγαρχική υποκίνηση αποχώρηση της Μιλήτου από τη Δηλιακή ή Α' Αθηναϊκή Συμμαχία (την περίοδο 457-452 π.Χ.) μπορεί να υπέφερε και ο οίκος του Αξιόχου ώστε, όταν ο Αλκιβιάδης επέστρεψε στην Αθήνα το 450 π.Χ. μετά τη λήξη του οστρακισμού του, να τον ακολούθησε και η νεαρή νύφη του για να ζήσει εκεί ως μέτοικος.

Με τον Περικλή η Ασπασία συνδέθηκε ίσως πριν από το 440 π.Χ.² Εξαιτίας του νόμου περί πολιτείας που ο ίδιος ο Περικλής είχε εισαγάγει το 451/450 π.Χ. και που απέκλειε τη σύναψη απολύτως έγκυρου γάμου (που είχε περάσει από το στάδιο της εγγύηςκαι εξασφάλιζε στους μελλοντικούς απογόνους πλήρη πολιτικά δικαιώματα ως γνήσια τέκνα), η Ασπασία, ως ξένη και μέτοικος, μάλλον έγινε παλλακή του Περικλή. Πρέπει να απολάμβανε, ωστόσο, λόγω του ιδιαίτερου της περίπτωσης, της δημόσιας αναγνώρισης και αποδοχής ως συντρόφου του Περικλή, ώστε να φέρεται κάποτε και ως δεύτερη σύζυγός του, μετά το «κοινή συναινέσει» διαζύγιο εκείνου με την πρώτη του γυναίκα.³

Ο Πλούταρχος εκτιμά ότι, στην επιδίωξη της Ασπασίας να συνδεθεί με τον τότε πολιτικά ισχυρότερο άντρα του ελληνικού κόσμου, πρότυπό της στάθηκε η Θαργηλία.⁴ Η φήμη της Ασπασίας ήταν τέτοια ώστε λέγεται ότι ο Κύρος είχε δώσει το όνομά της στη δική του ευνοούμενη παλλακή, τη Μιλτώ.⁵ Από τον Περικλή η Ασπασία φαίνεται να απέκτησε ένα γιο, τον Περικλή το νεότερο,⁶ γνωστό ως έναν από τους στρατηγούς που εκτελέστηκαν μετά τη ναυμαχία των Αργινουσών (406 π.Χ.).

Η οψιμότερη παράδοση δίνει τη ρομαντική εικόνα ενός μεγάλου έρωτα, με δημόσιες εκδηλώσεις τρυφερότητας: κάθε μέρα, φεύγοντας και επιστρέφοντας από την αγορά, ο Περικλής θα φιλούσε θερμά την Ασπασία.⁷ Παράλληλα, η πολιτική σοφία της Ασπασίας προβάλλεται ως η κύρια αιτία της εκτίμησης του Περικλή για το πρόσωπό της.⁸ Έμφαση εξάλλου δίνεται στην ιδιαίτερη επιρροή που ασκούσε στον Περικλή ως προς τις πολιτικές του αποφάσεις. Έτσι ο Πελοποννησιακός και ο Σαμιακός πόλεμος αλλά και το ψήφισμα που επέβαλε στους Μεγαρείς κάποιο είδος εμπορικού αποκλεισμού,⁹ φημολογείται ότι υποκινήθηκαν από την ίδια την Ασπασία.¹⁰ Η κωμωδία σχολιάζει συχνά το ερωτικό ενδιαφέρον του Περικλή και για άλλες γυναίκες παράλληλα με την Ασπασία, με κατηγορίες που αγγίζουν τα όρια της ερωτικής αποχαλίνωσης.¹¹

Η συνολική εντύπωση είναι ότι, κάτω από τη ρομαντική επίφαση, στη σύναψη αυτής της σχέσης θα οδήγησαν λόγοι αμοιβαίας ωφέλειας: πολιτικής σκοπιμότητας για τον Περικλή και κοινωνικής ανάδειξης και οικονομικής εξασφάλισης για τη μέτοικο Ασπασία ,με την υψηλή νοημοσύνη και τα έντονα πνευματικά αλλά και πολιτικά ενδιαφέροντα.

Μετά το θάνατο του Περικλή το 429 π.Χ., και ίσως και νωρίτερα,¹² λέγεται ότι η Ασπασία συνδέθηκε με το δημαγωγό Λυσικλή, μέχρι το θάνατο και του τελευταίου το 428 π.Χ.¹³ Ίσως μάλιστα να έγινε και νόμιμη σύζυγός του, δεδομένου ότι στα χρόνια περίπου αυτά ανεστάλη προσωρινά η ισχύς του σχετικού νόμου του Περικλή. Από το Λυσικλή λέγεται ότι απέκτησε και ένα γιο, τον Ποριστή.¹⁴ Για το σωκρατικό Αισχίνη (4ος αι. π.Χ.) η ανάδειξη του Λυσικλή σε πρώτο άνδρα των Αθηνών οφείλεται στη σχέση του με την Ασπασία.¹⁵

Πέθανε πιθανόν στην Αθήνα, άγνωστο πότε, σίγουρα πάντως μετά το θάνατο του υποτιθέμενου δεύτερου «συζύγου» της Λυσικλή το 428 π.Χ.

3. Η φιλόσοφος

Η Ασπασία παραδίδεται ως φιλόσοφος και σοφίστρια.¹⁶ Το περιεχόμενο της διδασκαλίας της παραβλέπεται, έμφαση δίνεται στο γεγονός ότι αν και γυναίκα εισέβαλε, με ιδιαίτερη μάλιστα επιτυχία, σε έναν παραδοσιακά ανδροκρατούμενο χώρο. Σε αυτό το χώρο εξάλλου στάθηκε ανεξάρτητη, δίχως οφειλές σε κάποιο δάσκαλο ή σχολή ή έστω, όπως στις άλλες περιπτώσεις γυναικών φιλοσόφων που ξέρουμε, χωρίς να ακολουθεί το παράδειγμα ενός άνδρα συγγενή (Θέων και Υπατία, Κλεοβουλίνη και Κλεόβουλος) ή αγαπημένου (Λεόντιον και Επίκουρος, Θεανώ και Πυθαγόρας, Ιππαρχία και Κράτης).

Το κενό επιχείρησαν να καλύψουν διάφορες αρχαίες και νεότερες υποθέσεις, όπως ότι η Ασπασία μιμούνταν την άλλη περίφημη Μιλήσια εταίρα, τη Θαργηλία (με επιδόσεις και αυτή στη φιλοσοφία), ή ότι διδάχτηκε από τον Αναξαγόρα ή ότι ρόλο δασκάλου έπαιξε ο καθ΄ όλα άγνωστος πατέρας της ή ένας υποτιθέμενος θείος της ή ακόμη και κάποια γυναίκα ανάλογης καλλιέργειας και ελευθερίας, μια μητέρα εταίρα ή η πατρόνα που τη μύησε και στην τέχνη την ερωτική. Όλες αυτές οι προτάσεις βέβαια κινούνται καθαρά στο χώρο της υπόθεσης.

Η ρητορική δεινότητα της Ασπασίας εξαίρεται από τις πηγές.¹⁷ Διηγούνται επιπλέον ότι, εκτός από δεινή ρήτορας, δίδασκε και την τέχνη της ρητορικής.¹⁸ Από αυτή λέγεται ότι διδάχθηκαν, ανάμεσα σε άλλους, ο Περικλής αλλά και ο Σωκράτης.¹⁹ Ο τελευταίος μάλιστα αποδίδει στη δασκάλα του τη συγγραφή του περίφημου επιτάφιου λόγου που εκφώνησε ο Περικλής στο τέλος του πρώτου έτους του Πελοποννησιακού πολέμου.²⁰

4. Κρίσεις και επικρίσεις

Όπως και ο Σωκράτης, η Ασπασία, μολονότι δεν άφησε πίσω της γραπτό έργο, απέσπασε σημαντικό ρόλο στους πλατωνικούς διαλόγους ως η μόνη γυναίκα, εκτός από τη Διοτίμα, που εμφανίζεται να «μιλά»,²¹ ενώ δέχεται και τα πυρά της αριστοφανικής σάτιρας. Ο Σωκράτης φέρεται να την επισκεπτόταν συχνά μαζί με τους μαθητές του. Ο σωκρατικός Αισχίνης τής αφιέρωσε ένα χαμένο σήμερα διάλογο, ενώ συχνής μνείας έτυχε και από άλλους σωκρατικούς.²²

Εκτός από παλλακή του Περικλή η Ασπασία αναφέρεται σε ορισμένες περιπτώσεις ως εταίρα, ακόμα και ως πόρνη. Στους Χείρονες του κωμικού ποιητή Κρατίνου (ακμή το γ' τέταρτο του 5ου αι. π.Χ.) σε μια παρωδία θεογονίας η Ασπασία εμφανίζεται ως κόρη του Κρόνου και της Λαγνείας.²³ Ο κωμικός ποιητής Εύπολις (ακμή το τελευταίο τέταρτο του 5ου αι. π.Χ.) στους Δήμους του την αποκαλεί πόρνη,²⁴ ενώ ο Πλούταρχος παρατηρεί ότι λόγω της σοφίας και των πνευματικών της επιδόσεων η Ασπασία έχαιρε εκτίμησης, αν και το επάγγελμά της δεν ήταν ούτε σεμνό ούτε κόσμιο, καθώς διατηρούσε σπίτι με εταίρες.²⁵ Ο Αθήναιος υπερθεματίζει αναφέροντας ότι αν και ανήκε στον κύκλο του Σωκράτη η Ασπασία γέμισε την Ελλάδα με ωραίες πόρνες εισαγωγής.²⁶ Ως πατρόνα που προμήθευε πόρνες την παρουσιάζει βέβαια πρώτος ο Αριστοφάνης.²⁷ Όπως και η παράδοση που θεωρεί την Ασπασία υπαίτια για πολιτικές αποφάσεις του Περικλή με καταστροφικές συνέπειες, οι διηγήσεις αυτές των Αθηναίων κωμωδοποιών, από τις λίγες σύγχρονες μαρτυρίες για την Ασπασία, φαίνεται να στόχευαν μάλλον να δυσφημήσουν το πρόσωπο και την πολιτική του ίδιου του Περικλή. Επιπλέον απηχούν προκαταλήψεις ενάντια στις ξένες γυναίκες μετοίκους με την πιο απελευθερωμένη κοινωνικά ζωή.

Στην προσπάθεια αυτή παρουσίασης της Ασπασίας ως προαγωγού με απώτερο στόχο την αμαύρωση του ονόματος του Περικλή εγγράφεται και η υποτιθέμενη προσαγωγή της Ασπασίας σε δίκη, κατηγορούμενης από τον κωμικό ποιητή Έρμιππο για ασέβεια (το ακριβές νόημα του όρου μας διαφεύγει) αλλά και για το γεγονός ότι δεχόταν στο σπίτι της ελεύθερες γυναίκες για λογαριασμό του Περικλή. Λέγεται δε ότι ο Περικλής υπερασπίστηκε την Ασπασία στο δικαστήριο, χύνοντας δάκρυα και ικετεύοντας τους δικαστές.²⁸ Το αν η δίκη αυτή συνέβη πραγματικά αποτελεί σημείο διαφωνίας ανάμεσα στους μελετητές. Κατά πάσα πιθανότητα πρόκειται για επινόηση της κωμικής σκηνής που περιβλήθηκε μετέπειτα το ένδυμα της ιστορικότητας.