Βαθυκλής
1. Βιογραφικά στοιχεία

Ο Βαθυκλής ήταν γλύπτης και αρχιτέκτονας από τη Μαγνησία του Μαιάνδρου. Πιθανότατα ταυτίζεται με τον ομώνυμο Αρκάδα γλύπτη που ήδη από τον 5ο αι. π.Χ. συνδέθηκε με το μύθο των Επτά Σοφών, ο οποίος αναφέρεται σε πρόσωπα που έζησαν στο τέλος του 7ου και στον 6ο αι. π.Χ.1 Υποθέτουν πως ο Βαθυκλής σε νεαρή ηλικία είχε εργαστεί για λογαριασμό του Λυδού βασιλιά Κροίσου. Η πιθανή παραμονή του στην Αρκαδία μπορεί να συνδυαστεί με το μόνο βέβαιο στοιχείο που έχουμε για αυτόν, ότι δηλαδή υπήρξε ο δημιουργός του διάσημου θρόνου του Απόλλωνα στις Αμύκλες της Λακωνίας,2 ενός επιβλητικού και περίτεχνα διακοσμημένου αρχιτεκτονικού συγκροτήματος σε σχήμα θρόνου, που σχεδιάστηκε για να περιβάλει το παλιό λατρευτικό άγαλμα του θεού3 που ήταν στημένο πάνω στο βωμό-τάφο του Υακίνθου.

2. Ο θρόνος του Απόλλωνα

Το οικοδόμημα αυτό, το οποίο είδε και περιέγραψε διεξοδικά ο Παυσανίας4 το 2ο αι. μ.Χ., παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον τόσο για τον ασυνήθιστο σχεδιασμό του όσο και για τον πλούσιο γλυπτό του διάκοσμο. Δυστυχώς όμως το μνημείο αυτό δε σώζεται.5 Η εντύπωση που αποκομίζει κανείς πάντως είναι ότι πρόκειται για ένα μαρμάρινο κτίσμα με ορισμένα επιχρυσωμένα τμήματα, το οποίο εμφάνιζε μερικά αμιγώς μικρασιατικά χαρακτηριστικά6 και συνδέεται άμεσα τόσο με μια σειρά γνωστών μικρασιατικών μνημειακών βωμών7 όσο και με τα ηρώα ή επιτύμβια μνημεία του 5ου και του 4ου αι. π.Χ. στη Λυκία8 και στην Καρία.9 Μάλιστα ο θρόνος των Αμυκλών αποτελεί το πρωιμότερο γνωστό παράδειγμα ένταξης ανάγλυφων ζωφόρων σε ψηλό βάθρο, που ο Βαθυκλής ήδη από τα μέσα του 6ου αι. π.Χ. εξάγει από τις ακτές της Μικράς Ασίας στην καρδιά της δωρικής επικράτειας, στη Σπάρτη της Λακωνίας.

Τα σωζόμενα αρχιτεκτονικά μέλη του θρόνου των Αμυκλών10 παρουσιάζουν και αυτά στοιχεία του ιωνικού ρυθμού, μερικές φορές σε συνδυασμό με το δωρικό. Επομένως, ο Βαθυκλής δημιούργησε ένα ανατολίζον οικοδόμημα, το οποίο ωστόσο ανταποκρινόταν στις ανάγκες της λατρείας και στις προτιμήσεις των τοπικών ιερέων.11 Ένα τόσο μεγάλο έργο απαιτούσε σίγουρα τη συνδρομή πολλών και ειδικευμένων τεχνιτών: σύμφωνα με τον Παυσανία στο θρόνο απεικονίζονταν οι Μάγνητες συμπατριώτες και συνεργάτες του Βαθυκλέους σε σκηνή χορού.12 Η απεικόνιση θνητών τεχνιτών ή καλλιτεχνών σε δημόσια μνημεία δε συμφωνεί με την καθαρά ελληνική παράδοση.13

Ωστόσο, οι απεικονίσεις προσώπων σε ανθρώπινες ασχολίες είναι αρκετά συχνές στο μικρασιατικό κόσμο. Τις συναντάμε τον 5ο αι. π.Χ. στις λυκικές ζωφόρους στο Gölbaş-Τρύσα ή στην Ξάνθο. Τις σειρές χορευτών που βλέπουμε συχνά σε μνημεία της Μικράς Ασίας θυμίζει και ο χορός των Φαιάκων με το Δημόδοκο να τραγουδά, μια σκηνή από τον Όμηρο, που επίσης απεικονιζόταν στο θρόνο του Βαθυκλέους. Κατά την περιγραφή του Παυσανία, το μνημείο έφερε συνολικά 45 ανάγλυφες μυθολογικές παραστάσεις, οι οποίες, αν και εκ πρώτης όψεως φαίνονται ασύνδετες μεταξύ τους και άσχετες με τη λατρεία του Αμυκλαίου Απόλλωνος, σύμφωνα με μια τελευταία άποψη απηχούν ένα συγκεκριμένο και αρκετά σύνθετο εικονογραφικό πρόγραμμα με έντονα πολιτικό περιεχόμενο που συνδέεται άμεσα με το μυθικό παρελθόν της Σπάρτης.14

Αυτό φαίνεται τόσο από την επιλογή συγκεκριμένων, αν και άγνωστων από άλλες πηγές, μύθων που αφορούν την ιστορία της πόλης,15 όσο και από τα παράξενα και ασυνήθιστα στοιχεία που παρατηρούνται στην απεικόνιση γενικά γνωστών μύθων.16 Συνολικά παρατηρείται μια εμφανής προτίμηση για τον Ηρακλή,17 το μυθικό πρόγονο της δωρικής φυλής, καθώς και για το θηβαϊκό και το θεσσαλικό επικό κύκλο περισσότερο παρά για τον τρωικό.18 Υπάρχει ωστόσο και μια ομάδα παραστάσεων με ολύμπιες θεότητες σε εντελώς ασυνήθιστες σκηνές από την ερωτική τους ζωή, που αποτελεί νεωτερισμό και οφείλεται πιθανότατα στην ιωνική καταγωγή του Βαθυκλέους.19 Ο βωμός-τάφος του Υακίνθου επενδύθηκε επίσης από το Βαθυκλή με ανάγλυφες πλάκες σε συνεχή ζωφόρο, όπου απεικονίζονται θεοί του Ολύμπου και θνητοί που οδηγούνται σε αυτούς.20

Η παραδοσιακή χρονολόγηση του θρόνου με βάση τον αρχιτεκτονικό του διάκοσμο είναι στον ύστερο 6ο αι. π.Χ. (530 π.Χ. περίπου). Ωστόσο μια χρονολόγηση του μνημείου στα μέσα του 6ου αι. π.Χ. φαίνεται να συμφωνεί καλύτερα τόσο με το εικονογραφικό πρόγραμμα και την τυπολογία των παραστάσεών του όσο και με τις ιστορικές και πολιτικές συνθήκες δημιουργίας του. Φαίνεται πιθανό ο θρόνος των Αμυκλών να αφιερώθηκε από το σπαρτιατικό βασιλικό γένος των Αιγειδών την εποχή του Αγιάδη βασιλιά της Σπάρτης Αναξανδρίδη (μέσα 6ου αι. π.Χ.) και να λειτουργούσε ως ένα μνημείο που εικονογραφούσε την πολιτική και τη στρατηγική συμμαχία μεταξύ των δύο βασιλικών οίκων της Σπάρτης, του γένους των Αιγειδών και των Αγιαδών, υπό την προστασία του Απόλλωνα.

Στο ιερό του Απόλλωνος Αμυκλαίου υπήρχαν και άλλα έργα του Βαθυκλέους: ένα άγαλμα της Αρτέμιδος Λευκοφρυηνής, πολιούχου θεάς της γενέτειράς του Μαγνησίας του Μαιάνδρου, καθώς και αγάλματα Χαρίτων. Πρόκειται για ακριβά αφιερώματα που ανέθεσε ο ίδιος ο γλύπτης σε ένδειξη ευγνωμοσύνης για την επιτυχή ολοκλήρωση του μεγάλου έργου του θρόνου.21 Υποθέτουν πως ο Βαθυκλής, όπως και άλλοι γλύπτες από την Ιωνία, μετανάστευσε στην κυρίως Ελλάδα μετά την κατάλυση του λυδικού βασιλείου το 546 π.Χ. και την υποταγή της γενέτειράς του Μαγνησίας του Μαιάνδρου στους Πέρσες. Σύμφωνα με άλλη άποψη, ο Βαθυκλής έχει συνδεθεί με τον Κροίσο και θεωρείται ότι στάλθηκε από αυτόν στη Σπάρτη με αφορμή την αποστολή του χρυσού για την επιχρύσωση του Απόλλωνος Πυθιέως22 ή του Απόλλωνος Αμυκλαίου,23 όχι όμως μόνο για την επιχρύσωση του προσώπου, όπως παραδίδει ο ιστορικός Θεόπομπος,24 αλλά για την επένδυση ολόκληρου του θρόνου. Ωστόσο, κάθε σχέση του γλύπτη με την τύχη του λυδικού βασιλείου είναι υποθετική.

3. Αποτίμηση του έργου του

Ο Βαθυκλής εμφανίζεται ως ένας πολύ σημαντικός και ταλαντούχος καλλιτέχνης της εποχής του και από τους πρωτοπόρους της τέχνης της Ιωνίας, ο οποίος ανέλαβε μια τόσο σημαντική και δαπανηρή παραγγελία στη Λακωνία σε μια περίοδο όπου πολλά εργαστήρια γλυπτικής άκμαζαν στην Πελοπόννησο. Η εργασία του ήταν εξαιρετικής ποιότητας, όπως μπορεί να κρίνει κανείς από τα σωζόμενα θραύσματα του αρχιτεκτονικού διακόσμου του θρόνου των Αμυκλών με τον πλούσιο φυτικό διάκοσμο. Ωστόσο, παρά την ιδιαίτερη λεπτότητα και δεξιοτεχνία στην επεξεργασία των επιφανειών, τυπική της αρχαϊκής ιωνικής μαρμαρογλυπτικής, οι μορφές υστερούν σε πλαστικότητα. Παρόμοια στοιχεία εμφανίζονται και στους καλύτερα γνωστούς ιωνικούς θησαυρούς των Δελφών: τα κοσμήματα δεν περιορίζονται στο απαραίτητο αλλά υπάρχει έντονη καλλιτεχνική διάθεση για διακόσμηση που δίνει μεγάλη σημασία στη λεπτομέρεια, είτε συνδυάζεται με το σύνολο είτε όχι, ενώ είναι εμφανής ο ατομικός χαρακτήρας του δημιουργού.

Πολλοί μελετητές αναγνωρίζουν έντονη σαμιακή επίδραση στον αρχιτεκτονικό διάκοσμο του θρόνου των Αμυκλών και υποθέτουν ότι ο Βαθυκλής ανήκε στη σαμιακή σχολή πλαστικής, όπως ο Σάμιος γλύπτης και αρχιτέκτονας Θεόδωρος, ενώ το έργο του παραλληλίζεται με το μεγάλο βωμό του Ηραίου της Σάμου, δημιούργημα του Ροίκου. Πιο πιθανή ωστόσο είναι η σχέση του με τα ιωνικά εργαστήρια μαρμαρογλυπτικής της Μιλήτου και της Εφέσου που δημιούργησαν τους ανάγλυφους κίονες του Αρτεμισίου της Εφέσου και τα καθιστά αγάλματα των Βραγχιδών στην Ιερά Οδό από τη Μίλητο στο Διδυμαίο.25 Ο Βαθυκλής έπαιξε σίγουρα έναν πολύ σημαντικό ρόλο στη μετάδοση στοιχείων του ιωνικού ρυθμού σε ζώνες παραδοσιακά αφοσιωμένες στο δωρικό ρυθμό στην κυρίως και στη Μεγάλη Ελλάδα, ενώ ο θρόνος των Αμυκλών αποτελεί ένα από τα πρώτα δείγματα συνδυασμού του δωρικού με τον ιωνικό ρυθμό, που θα επικρατήσει τον 5ο αι. π.Χ. στην Αθήνα.

1. Αθήν. 11.495 D· Διογ. Λ. 1.28· Πλούτ., Σόλ. 4.

2. Οι Αμύκλες ήταν αρχαία πόλη της Λακωνίας, το σημερινό Σκλαβοχώρι ή Σλαβοχώρι, περίπου 5 χλμ. νότια της Σπάρτης. Η ακρόπολη με το φημισμένο ιερό του Υακίνθου και του Απόλλωνος Αμυκλαίου βρισκόταν σε λόφο στα ΒΑ της πόλης, στο σημερινό λόφο της Αγίας Κυριακής στα ΝΔ του ομώνυμου χωριού, και θεωρείται εξίσου σημαντική με την ακρόπολη της Σπάρτης. Για τις Αμύκλες βλ. Παπαχατζής, Ν. (επιμ.), Παυσανίου Ελλάδος περιήγησις: Κορινθιακά-Λακωνικά (Αθήνα 1994), σελ. 383-389.

3. Το χαμένο σήμερα λατρευτικό άγαλμα του Απόλλωνος Αμυκλαίου ήταν ξύλινο, επενδυμένο με χάλκινα ελάσματα, ενώ το πρόσωπό του ήταν επιχρυσωμένο. Είχε ύψος 30 πήχεις, δηλ. 14,76 μ. με βάση τον αττικό πήχη ή 13,32 μ. με βάση τον ελληνορωμαϊκό. Χρονολογείται στο τέλος του 7ου ή στις αρχές του 6ου αι. π.Χ. και υπήρχε στο χώρο για τουλάχιστον μισό αιώνα προτού να κατασκευαστεί ο θρόνος. Παυσ. 3.10.8, 3.19.2· Θεόπομπ. Ιστ., στον Αθήν. 6. 232 Α.

4. Παυσ. 3.18.9-3.19.5.

5. Έχουν γίνει ωστόσο πολλές προσπάθειες σχεδιαστικής αποκατάστασής του, από τις οποίες όμως καμία δεν είναι χωρίς προβλήματα, βλ. Fiechter, E., “Amyklai, Der Thron des Apollon”, JdI 33 (1918), πίν. 19-20· Buschor, E. - Massow, W. von, “Vom Amyklaion”, MDAI(A) 52 (1927), σελ. 19· Martin, R., “Bathyklès de Magnésie et le trône d’Apollon à Amyklae”, στο Études sur les relations entre Grèce et Anatolie offertes à Pierre Demargne 2 (RA 1976), σελ. 215, εικ. 6 και σελ. 217, εικ. 7· Romano, I.B., Early Greek Cult Images (Diss. University of Pennsylvania 1980), σελ. 99-114· Vries, K. de, “The Throne of Apollo at Amyklai”, AJA 86 (1982), σελ. 262.

6. Ψηλό πόδιο με ταφικό χώρο σε μορφή βωμού στο εσωτερικό του, το οποίο ήταν διακοσμημένο εξωτερικά με ανάγλυφες ζωφόρους, στηρίγματα στον τύπο των Καρυατίδων (ο Παυσανίας τις ονομάζει Ώρες και Χάριτες) και ανάγλυφες ζωφόροι με μυθολογικές παραστάσεις που διέτρεχαν τους τοίχους του μνημείου.

7. Βλ. το βωμό του Αρτεμισίου της Εφέσου των μέσων του 6ου αι. π.Χ., που αποτελεί ίσως τον άμεσο πρόδρομο του θρόνου του Βαθυκλέους, το βωμό της Πριήνης του 6ου αι. π.Χ., το βωμό της Μαγνησίας επί Μαιάνδρω και τέλος το Μεγάλο Βωμό του Περγάμου του 2ου αι. π.Χ.

8. Βλ. το μνημείο των Νηρηίδων και άλλα λυκικά επιτύμβια μνημεία στην Ξάνθο και στα Λίμυρα.

9. Βλ. το Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού.

10. Πρόκειται για δόμους θεμελίωσης, κρηπιδώματος, κλίμακας, βάθρου, τοίχων, ορθοστάτες, πλάκες δαπέδου, σπονδύλους κιόνων τριών διαφορετικών τύπων (ολόκληρους κίονες, ημικίονες και κίονες), κιονόκρανα τριών διαφορετικών τύπων (αμιγή δωρικά κιονόκρανα για ολόκληρους κίονες και ημικίονες, δωρικά κιονόκρανα με υποτραχήλιο από σειρά φύλλων και αστράγαλο και μεικτά δωρικο-ιωνικά κιονόκρανα με κονσόλες που συνδυάζουν ιωνικές έλικες και δωρικούς εχίνους), παραστάδες για πόρτες με τόρμους για κιγκλιδώματα, τμήματα επιστυλίου και σίμης με φυτικό διάκοσμο, πλάκες από την οροφή.

11. Το κτίσμα αυτό λειτουργούσε σε γενικές γραμμές ως ναός του Απόλλωνα και έγινε για να περικλείσει σε ένα είδος αρχιτεκτονικού συγκροτήματος το λατρευτικό άγαλμα του θεού, το οποίο είχε στηθεί στην ακρόπολη των Αμυκλών πολύ πριν ο Βαθυκλής κατασκευάσει το θρόνο και λόγω των κολοσσικών του διαστάσεων ήταν αδύνατο να στεγαστεί με ναό.

12. Παυσ. 3.18.15. Μάλιστα κατά το πρότυπο του χορού των Μαγνήτων στο θρόνο του Βαθυκλέους το 1433-1445 ο Φλωρεντινός χαλκοπλάστης Antonio Averlino, γνωστός ως “il Filarete”, φιλοτέχνησε στο πίσω μέρος του αριστερού φύλλου των χάλκινων θυρών του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη ένα ανάγλυφο όπου εμφανίζονται ο ίδιος και οι βοηθοί του με ενωμένα χέρια να χορεύουν και να κρατούν εργαλεία γλυπτικής και χαρακτικής, ενώ υπάρχει η υπογραφή του γλύπτη και τα ονόματα των συνεργατών του. King, C., “Filarete’s portrait signature of the bronze doors of St. Peter’s and the dance of Bathykles and his assistants”, JWI 53 (1990), σελ. 296-299.

13. Βλ. τις συνέπειες που είχε για το Φειδία το γεγονός ότι απεικόνισε τον εαυτό του μαζί με τον Περικλή στο εσωτερικό της ασπίδας της Αθηνάς Παρθένου.

14. Faustoferri, A., “The Throne of Apollo at Amyklai: its Significance and Chronology”, στο Palagia, O. - Coulson, W. (επιμ.), Sculpture from Arcadia and Laconia (Oxford 1993), σελ. 159-166· Faustoferri, A., Il trono die Amyklai e Sparta. Bathykles al servizio del potere (Aucnus 2, Napoli 1996).

15. Ο Μενέλαος αντιμέτωπος με τον Πρωτέα, ο Θησέας απάγει την Ωραία Ελένη, οι Διόσκουροι μόνοι τους και με τις Λευκιππίδες, οι γιοι τους Άναξις και Μνάσινος έφιπποι, οι γιοι του Μενελάου έφιπποι και ο Τυνδάρεως να πολεμά το γιο του Ιπποκόοντος Εύρυτο.

16. Απεικονίζονται όλοι οι πανελλήνιοι ήρωες (Ηρακλής, Θησεύς, Περσεύς, Βελλεροφόντης). Ο Θησεύς εμφανίζεται να σκοτώνει ή να απάγει το Μινώταυρο. Από τους μύθους που περιλαμβάνουν πολλούς ήρωες παριστάνονταν το κυνήγι του Καλυδώνιου κάπρου, επεισόδια από την Αργοναυτική εκστρατεία (όπως ο μύθος των Βορεαδών και των Αρπυιών και οι νεκρικοί αγώνες προς τιμήν του Πελίου, παράσταση γνωστή μόνο από την πρώιμη αρχαϊκή τέχνη) και τους Επτά επί Θήβας. Ο Άδμητος, που πήρε μέρος στο κυνήγι του Καλυδώνιου κάπρου και στην Αργοναυτική εκστρατεία, εμφανίζεται μόνος του να ζεύει έναν κάπρο και ένα λιοντάρι στο άρμα του, σπάνια σκηνή. Και ο ιδρυτής των Θηβών Κάδμος απεικονίζεται στο γάμο του με την Αρμονία παρουσία των Ολύμπιων θεών, άλλο ένα σπάνιο θέμα.

17. Οι άθλοι του Ηρακλή είναι με διαφορά το πιο συχνό θέμα. Ο Ηρακλής απεικονίζεται αντιμέτωπος με το λιοντάρι της Νεμέας, τη Λερναία Ύδρα, τους Κενταύρους στο όρος Φόλο, τον Αχελώο, τον Κύκνο, το Νέσσο, το Διομήδη, τους Ακτορίωνες (δίδυμοι γιοι του Άκτορος και του Ποσειδώνα που θανατώθηκαν από τον Ηρακλή, ονομάζονται και Μολίονες από τη μητέρα τους). Επίσης εικονίζεται να οδηγεί τα βόδια του Γηρυόνη, να φέρνει τον Κέρβερο από τον Άδη και να οδηγείται στον Όλυμπο από την Αθηνά. Ο Παυσανίας αναφέρει ωστόσο και σκηνές όπου οι αντίπαλοι του Ηρακλή είναι άγνωστοι από άλλες πηγές (πάλη ενάντια στον κένταυρο Όρειο και το γίγαντα Θούριο).

18. Ο Αχιλλέας αντιμέτωπος με το Μέμνονα ή ως παιδί να παραδίδεται στον κένταυρο Χείρωνα από τον πατέρα του, οι Τρώες μπροστά στο νεκρό Έκτορα, κρίση του Πάριδος, θρήνος της Εκάβης, της Ανδρομάχης, του Αστυάνακτος και ίσως της Ελένης για τον Έκτορα.

19. Για παράδειγμα, ο Δίας και ο Ποσειδώνας απεικονίζονται να απάγουν της κόρες του Άτλαντος Ταϋγέτη (νύμφη του τοπικού όρους Ταΰγετος) και Αλκυόνη και η Αθηνά να καταδιώκεται από τον Ήφαιστο, ένα αττικό θέμα. Άλλος αττικός μύθος είναι ο βιασμός του Κεφάλου από την Ηώ. Βλέπουμε ακόμα την Ήρα και την Ιώ που μετατράπηκε σε αγελάδα αλλά και το Διόνυσο παιδί να μεταφέρεται στον Όλυμπο από τον Ερμή. Τέτοιες σκηνές δεν απεικονίζονταν στην αρχαϊκή τέχνη αλλά έγιναν πολύ δημοφιλείς αργότερα και ο θρόνος των Αμυκλών βρίσκεται στην αρχή των πλούσιων κλασικών σειρών.

20. Απεικονίζονται μεταξύ άλλων ο Δίας, ο Ποσειδώνας και η Αμφιτρίτη, ο Πλούτωνας με τη Δήμητρα και την Κόρη, ο Ερμής, η Ίρις. Η Αφροδίτη, η Αθηνά και η Άρτεμις οδηγούν τον Υάκινθο και την αδελφή του Πολύβοια στον Όλυμπο, όπου οδηγείται και ο Ηρακλής. Εμφανίζονται επίσης ο Διόνυσος, η Σεμέλη και η Ινώ, οι Ώρες, οι Μοίρες και οι Μούσες, κόρες του Δία.

21. Παυσ. 3.18.9.

22. Σύμφωνα με τον Ηρ. 1.69.

23. Σύμφωνα με τον Παυσ. 3.10.8.

24. Αθήν. 6.232 Α.

25. Μια ιδέα για την τέχνη του Βαθυκλέους μάς δίνει ίσως ένα μαρμάρινο ανάγλυφο του 540/530 π.Χ. στο μουσείο της Σπάρτης (αρ. 5380), το οποίο αποδίδεται στον κύκλο του Βαθυκλέους και είναι έργο είτε ενός Λάκωνα γλύπτη επηρεασμένου από την τέχνη του Βαθυκλέους είτε ενός συνεργάτη του. Βλ. Lorenz, T., “Lakonisches Relief aus der Werkstatt des Bathykles”, στο Stips votiva. Papers presented to C.M. Stibbe (Amsterdam 1991), σελ. 103-109, εικ. 1-3.