Δαβίδ Κομνηνός
1. Από την Κωνσταντινούπολη στην Τραπεζούντα

Ο Δαβίδ Κομνηνός γεννήθηκε γύρω στο 1183/1184 στην Κωνσταντινούπολη. Ήταν ο νεότερος γιος του σεβαστοκράτορα Μανουήλ Κομνηνού, εγγονός του Βυζαντινού αυτοκράτορα Ανδρόνικου Α' Κομνηνού (1183-1185) και νεότερος αδελφός του Αλέξιου Α' Μεγάλου Κομνηνού (1204-1222), πρώτου αυτοκράτορα της Τραπεζούντας. Το 1185, ύστερα από την εξέγερση της 12ης Σεπτεμβρίου εναντίον του Ανδρονίκου Α',1 ο Αλέξιος και ο Δαβίδ φυγαδεύθηκαν στην Ιβηρία (Γεωργία), στην αυλή της Θάμαρ, που ήταν συγγενής εξ αίματος του οίκου των Κομνηνών.2 Σχετικά με τη διαβίωση ή τη δράση των δύο αδελφών την περίοδο της παραμονής τους στην Ιβηρία δεν υπάρχουν στοιχεία.

Οι Αλέξιος και Δαβίδ Κομνηνοί εμφανίστηκαν ξανά στο προσκήνιο μόλις το 1204. Στα τέλη Μαρτίου-αρχές Απριλίου αυτού του έτους τέθηκαν επικεφαλής των ιβηρικών στρατευμάτων που τους είχε παραχωρήσει η Θάμαρ, κατέλαβαν χωρίς αντίσταση την πόλη της Τραπεζούντας3 και ίδρυσαν την ομώνυμη αυτοκρατορία. Ο Αλέξιος αναγορεύθηκε αυτοκράτορας, ενώ ο Δαβίδ ανέλαβε ως στρατηγός την επέκταση προς τα δυτικά του νέου κράτους.

2. Από την Τραπεζούντα στη Σινώπη

Η εισβολή του Δαβίδ, επικεφαλής των στρατευμάτων της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας, σε περιοχές της Παφλαγονίας που διεκδικούσε και η Αυτοκρατορία της Νίκαιας οδήγησε σε άμεση και μακροχρόνια σύγκρουση με τον αυτοκράτορα της Νίκαιας Θεόδωρο Α' Λάσκαρι (1204-1222), που διήρκεσε με ορισμένες παύσεις έως το 1207/1208. Ο Δαβίδ, μετά την προσάρτηση της Παφλαγονίας στην κυριαρχία του Λασκάρεως αποσύρθηκε στη Σινώπη, όπου εκάρη μοναχός και έλαβε το όνομα Δανιήλ. Πέθανε στις 13 Δεκεμβρίου 1212.4

3. Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις του Δαβίδ

Ο Δαβίδ Κομνηνός ανέλαβε το έργο της επέκτασης της αυτοκρατορίας προς τα δυτικά, προκειμένου καταρχάς να ενισχυθεί η θέση του Αλεξίου Α' Μεγάλου Κομνηνού (1204-1222) στη βορειοανατολική Μικρά Ασία. Πρωταρχικός στόχος ήταν η κατάληψη και απόσπαση της Παφλαγονίας και μεγάλου τμήματος της βορειοανατολικής Βιθυνίας από τη δικαιοδοσία της Αυτοκρατορίας της Νίκαιας, καθώς και η εδραίωση σε θέσεις της περιοχής που είχαν περιέλθει στη Λατινική Αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης.

Στο πλαίσιο αυτών των επιδιώξεων κατέλαβε αρχικά τις παράκτιες πόλεις Σινώπη, Αμάστριδα, Κρώμνα, Κύτωρο και Ηράκλεια του Πόντου στα τέλη του 1204/αρχές του 1205, και στη συνέχεια αποπειράθηκε να θέσει υπό την κυριαρχία του την πόλη της Προυσιάδας, που θα του εξασφάλιζε τον έλεγχο του οδικού δικτύου Βιθυνίας-Παφλαγονίας-Πόντου5 και παράλληλα θα εμπόδιζε την πρόσβαση του Θεοδώρου Α΄ Λασκάρεως στην ακτή. Το σχέδιο του Δαβίδ απέτυχε, μετά τη συντριπτική ήττα που υπέστη ο στρατός της Τραπεζούντας από εκείνον της Νίκαιας, ενώ ο ίδιος ο στρατηγός Συναδηνός συνελήφθη αιχμάλωτος και οδηγήθηκε στη Νίκαια.

Ύστερα από την ήττα των στρατευμάτων του ο Δαβίδ Κομνηνός επέστρεψε στην Ποντική Ηράκλεια, όπου και πολιορκήθηκε από τον Θεόδωρο Α΄ Λάσκαρι. Ο Δαβίδ δεν δίστασε να ζητήσει ακόμα και τη βοήθεια των Λατίνων της Κωνσταντινούπολης. Κατάφερε έτσι να υπερασπιστεί την πόλη με τη βοήθεια του Λατίνου αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης Ερρίκου Α΄ (1205-1216), ο οποίος απέστειλε στην περιοχή μικρό στράτευμα. Στη συνέχεια επιχείρησε στενότερη συνεργασία με τον Ερρίκο και ζήτησε να συμπεριληφθεί και ο ίδιος με τα εδάφη που είχε κατακτήσει ως υποτελής του στη συνθήκη που επρόκειτο να συνάψει ο νέος Λατίνος αυτοκράτορας με τον αυτοκράτορα της Νίκαιας.6

Στα τέλη του 1206 με αρχές 1207, και μετά τη σύναψη της συμφωνίας ανάμεσα στη Λατινική αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης και στον αυτοκράτορα της Νίκαιας, ο Δαβίδ επιτέθηκε ξανά στην περιοχή της Προυσιάδας. Αυτή τη φορά τα στρατεύματα των Λατίνων συμμάχων του, που είχαν προστρέξει σε βοήθειά του, ηττήθηκαν στην περιοχή Τραχείαι από τα στρατεύματα του Θεοδώρου Α΄ Λασκάρεως, των οποίων ηγούνταν ο στρατηγός Ανδρόνικος Γίδος, o μετέπειτα γαμπρός και διάδοχος του Αλεξίου Α΄ Μεγάλου Κομνηνού (1204-1222) Ανδρόνικος Α΄ Μέγας Κομνηνός (1222-1235). Στα μέσα του επόμενου χρόνου, ύστερα από μια ακόμη αποτυχημένη προσπάθεια εισβολής στα εδάφη της βορειοανατολικής Βιθυνίας, ο Δαβίδ αναγκάστηκε τελικά να οπισθοχωρήσει στη Σινώπη, όπου και παρέμεινε μέχρι το θάνατό του, ενώ ο Θεόδωρος Α΄ Λάσκαρις προσάρτησε σταδιακά την Παφλαγονία στην Αυτοκρατορία της Νίκαιας.

4. Αντιπαράθεση Δαβίδ - Θεοδώρου Α' Λασκάρεως στο πεδίο της εκκλησιαστικής πολιτικής

Η σύγκρουση των δύο αυτοκρατοριών ωστόσο δεν περιορίστηκε στον στρατιωτικό τομέα αλλά επεκτάθηκε και στον εκκλησιαστικό, προκαλώντας άτυπο σχίσμα μεταξύ των Εκκλησιών των κρατών της Νίκαιας και της Τραπεζούντας. Ο Δαβίδ Κομνηνός και ο Αλέξιος Α' Μέγας Κομνηνός (1204-1222) αποσκοπούσαν στη δημιουργία μιας αυτόνομης και αυτοκέφαλης τραπεζουντιακής Εκκλησίας, εκτός της σφαίρας επιρροής του επικεφαλής της Εκκλησίας της Νίκαιας και της Πατριαρχικής Συνόδου, του μετέπειτα Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Μανουήλ (1217-1222). Ο Δαβίδ καθαίρεσε και απέπεμψε τους, χειροτονημένους από τον Μανουήλ, επισκόπους Αμάστριδος, Βοσπόρου, Χερσώνος και Σουγδουφούλλων.

Οι ενέργειες αυτές προκάλεσαν την αντίδραση ακόμα και των μελών του τραπεζουντιακού κλήρου, κυρίως αφότου ο Αλέξιος και ο Δαβίδ επιχείρησαν παράνομα, χωρίς την έγκριση της Πατριαρχικής Συνόδου από τη Νίκαια, να μεταβιβάσουν σε κληρικούς της Τραπεζούντας υψηλά αξιώματα και διευρυμένες δικαιοδοσίες. Η ρήξη μεταξύ των Εκκλησιών, που ήταν αναπόφευκτη, έλαβε χώρα κατά τη διετία 1212-1214 και επαναλήφθηκε το έτος 1222. Άρθηκε το 1260/1261 από τους αυτοκράτορες της Νίκαιας Μιχαήλ Η' Παλαιολόγο (1261-1282) και της Τραπεζούντας Μανουήλ Α' Μέγα Κομνηνό (1238-1263), όταν τον Ιανουάριο του 1260 η μητρόπολη Τραπεζούντος αναγνώρισε τον τίτλο του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως στον μητροπολίτη Νικαίας Νικηφόρο Β' (1260-1260/1261).7

1. Η επανάσταση αυτή ξεκίνησε από την αριστοκρατία των φεουδαρχών που υπό τη δυναστεία των Αγγέλων (1185-1204), αύξησε περαιτέρω τη δύναμή της. Ένας εκπρόσωπος της οικογένειας, ο Ισαάκ Β', ανήλθε στο θρόνο, ενώ ο Ανδρόνικος Α' Κομνηνός βρήκε άσχημο τέλος από τον όχλο της Κωνσταντινούπολης και ο γιος του Μανουήλ Κομνηνός τυφλώθηκε. Βλ. Σαββίδης, Γ.Κ.Α., Βυζαντινά στασιαστικά και αυτονομιστικά κινήματα στα Δωδεκάνησα και στη Μικρά Ασία, 1189-c. 1240 μ.Χ. (Αθήνα 1987), σελ. 262.

2. Για το χρόνο διαφυγής τους στην Ιβηρία (Γεωργία) έχουν εκφραστεί και διαφορετικές απόψεις. Ο Λαμψίδης υποστηρίζει ότι έφυγαν από την Κωνσταντινούπολη λίγο μετά την άλωσή της από τους ιππότες της Δ' Σταυροφορίας (Ιούλιος 1203) και ότι ίδρυσαν την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας στις αρχές του Απριλίου του επόμενου χρόνου. Βλ. Λαμψίδης, Ο., «Περί την ίδρυση του κράτους των Μεγάλων Κομνηνών», Αρχείον Πόντου 31 (1971-1972), σελ. 3-18, ιδ. 17. Ο Kuršanskis υποστηρίζει ότι έφυγαν από την Κωνσταντινούπολη το 1201. Βλ. Kuršanskis, M., “Autour des sources georgiennes de la fondation de l’empire de Trébizonde”, Αρχείον Πόντου 30 (1970-1971), σελ. 107-115.

3. Ο αποφασιστικός ρόλος που έπαιξε η βασίλισσα της Γεωργίας Θάμαρ στην ίδρυση της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας οδήγησε ορισμένους ερευνητές στην υπόθεση ότι το νεοσυσταθέν κράτος ήταν υποτελές στο βασίλειο της Γεωργίας, τουλάχιστον κατά τα πρώτα βήματά του, στις αρχές του 13ου αιώνα. Βλ. σχετικά Vasiliev, A.A., “The Foundation of the Empire of Trebizond 1204-1222”, Speculum 11 (1936), σελ. 3-37· Ostrogorsky, G., Ιστορία του Βυζαντινού κράτους Γ΄, Παναγόπουλος, Ι. (μτφρ.) (Αθήνα 1981), σελ. 102, 305. Όσον αφορά την ειρηνική παράδοση της Τραπεζούντας στους Κομνηνούς από το δούκα Νικηφόρο Παλαιολόγο, τον οποίο είχε τοποθετήσει στη θέση του τοπάρχη το 1165 ο αυτοκράτορας Μανουήλ Α' Κομνηνός βλ. Σαββίδης, Γ.Κ.Α., Βυζαντινά στασιαστικά και αυτονομιστικά κινήματα στα Δωδεκάνησα και στη Μικρά Ασία, 1189-c. 1240 μ.Χ. (Αθήνα 1987), σελ. 265.

4. Πολλοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι ο Δαβίδ σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Σινώπης ή μετά την άλωσή της από τις δυνάμεις του Σελτζούκου σουλτάνου του Ικονίου Καϊκούση Α' το 1214. Βλ. Miller, W., Trebizond. The Last Greek Empire (London 1926), σελ. 18· Angold, J.M., A Byzantine  Government in Exile. Government and Society under the Laskarids of Nicaea, 1204-1261 (Oxford 1975), σελ. 98.

5. Εφόσον πλησίον της Προυσιάδας διερχόταν η οδός που συνέδεε τις πόλεις Νικομήδεια, Γάγγρα, Αμάστριδα, Σινώπη.

6. Παράλληλα ο Δαβίδ έστειλε στην Κωνσταντινούπολη ως αντάλλαγμα για τη βοήθεια που του πρόσφεραν οι Λατίνοι της πρωτεύουσας μεγάλες προμήθειες σε τρόφιμα. Βλ. Γουναρίδης, Π., «Η χρονολογία της αναγόρευσης και της στέψης του Θεοδώρου Α' Λασκάρεως», Σύμμεικτα 6 (1985), σελ. 59-71, ιδ. 62-63.

7. Σύμφωνα με τους όρους της συμφωνίας ο μητροπολίτης Τραπεζούντος εκλέγεται και χειροτονείται στην Τραπεζούντα, υπό την προϋπόθεση ότι συναινεί και ο απεσταλμένος αντιπρόσωπος του Πατριάρχη. Βλ. Λαμψίδης, Ο., «O ανταγωνισμός μεταξύ των κρατών της Νίκαιας και των Μεγάλων Κομνηνών διά την κληρονομία της βυζαντινής ιδέας», Αρχείον Πόντου 34 (1977-1978), σελ. 3-19, ιδ. 16.