Θεοδώρα Παλαιολογίνα

1. Βιογραφικά στοιχεία

Η Θεοδώρα Παλαιολογίνα ήταν κόρη της Ευδοκίας Αγγελίνας και του Ιωάννη Δούκα, γιου του σεβαστοκράτορα Ισαακίου Δούκα (ο Ισαάκιος Δούκας ήταν αδελφός του αυτοκράτορα Ιωάννη Γ΄ Δούκα Βατάτζη). Η Θεοδώρα θεωρείται ότι γεννήθηκε περίπου το 1240.1 Καθώς ο πατέρας της πέθανε νωρίς, η Θεοδώρα ήταν το μοναδικό παιδί που απέκτησαν οι γονείς της. Το 1253/4 ο αυτοκράτορας Ιωάννης Γ΄ Δούκας Βατάτζης, αδελφός του παππού της από την πλευρά του πατέρα της, «ο οποίος την αγαπούσε σαν κόρη του»,2 την πάντρεψε με τον τριαντάχρονο τότε Μιχαήλ Παλαιολόγο, ο οποίος ήταν ήδη επιφανής στρατηγός. Από το γάμο της με τον Μιχαήλ η Θεοδώρα απέκτησε επτά παιδιά: τους γιους Μανουήλ (που πέθανε σε παιδική ηλικία), Ανδρόνικο, Κωνσταντίνο και Θεόδωρο και τις κόρες Ειρήνη, Άννα και Ευδοκία.

2. Αυτοκράτειρα

Μετά το θάνατο του Θεοδώρου Β΄ Λασκάρεως (1258), ο Μιχαήλ Παλαιολόγος ανέλαβε την εξουσία στην αυτοκρατορία της Νίκαιας, στην αρχή ουσιαστικά και στη συνέχεια και τυπικά. Μετά την 1η Ιανουαρίου του 12593 ο Μιχαήλ και η Θεοδώρα στέφθηκαν στη Νίκαια. Τον Αύγουστο του 1261 το ζεύγος εισήλθε στην Κωνσταντινούπολη, που είχε μόλις ανακτηθεί, όπου ο Μιχαήλ στέφθηκε και πάλι στην Αγία Σοφία, πιθανότατα νωρίς το φθινόπωρο του ίδιου έτους, ίσως μαζί με τη Θεοδώρα.4 Το ίδιο φθινόπωρο γεννήθηκε ο Κωνσταντίνος, ο οποίος έλαβε το προσωνύμιο Πορφυρογέννητος. Περίπου τον ίδιο καιρό ο γάμος του αυτοκρατορικού ζεύγους περιήλθε σε κρίση λόγω της σχέσης του αυτοκράτορα με την Άννα-Κωνσταντία Χοχενστάουφεν. Μάλιστα, ο Μιχαήλ Η΄Παλαιολόγος σκεφτόταν να χωρίσει τη Θεοδώρα και να παντρευτεί την Άννα Χοχενστάουφεν, δήθεν για διπλωματικούς και πολιτικούς λόγους, όμως ο πατριάρχης Αρσένιος Αυτωρειανός (1254-1259, 1261-1265) τον απείλησε με αφορισμό σε περίπτωση που πραγματοποιούσε το σχέδιό του, και έτσι ο Μιχαήλ αναγκάστηκε να υποχωρήσει.

Για την ανάμειξη της Θεοδώρας στα πολιτικά δρώμενα κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Μιχαήλ (1259-1282) λίγα στοιχεία έχουμε που σχετίζονται με ορισμένα γεγονότα. Ξέρουμε ότι διαδραμάτισε ενεργό ρόλο στην προσπάθεια να παντρευτεί η κόρη της Άννα τον γιο του Σέρβου βασιλιά Uroš, τον Μιλούτιν.5 Το 1279 ο Μιχαήλ Η΄ ζήτησε τη συμβουλή της Θεοδώρας σχετικά με το γάμο της κόρης τους Ειρήνης με τον Βούλγαρο τσάρο Ιωάννη Γ΄ Ασάν. Επίσης στον Παχυμέρη αναφέρονται ορισμένες περιπτώσεις στις οποίες, ύστερα από παρέμβαση της αυτοκράτειρας, μειώθηκε η ποινή κάποιων προσωπικοτήτων που είχαν πέσει στη δυσμένεια του αυτοκράτορα (π.χ. Καλοειδάς, Μιχαήλ Στρατηγόπουλος).6

3. Ευλάβεια και μέριμνα για τις μονές

Σύμφωνα με τον Γεώργιο Ακροπολίτη, η μητέρα της Θεοδώρας, η Ευδοκία Αγγελίνα, γαλούχησε την κόρη της με βαθιά θρησκευτικότητα.7 Η Θεοδώρα παρέμεινε πιστή στα ιδανικά της νεότητάς της και ως αυτοκράτειρα. Εξέφραζε την ευλάβειά της με τη συνεχή της μέριμνα και με μεγάλες δωρεές σε μοναστήρια, ιδιαίτερα στη μονή της Παναγίας Λεμβιώτισσας κοντά στη Σμύρνη και στη μονή του Ιωάννη του Θεολόγου στην Πάτμο. Σήμερα έχουμε στη διάθεσή μας όχι μόνο μαρτυρίες για τους απολεσθέντες ορισμούς της αυτοκράτειρας Θεοδώρας, αλλά και κάποια αυθεντικά έγγραφα που έχουν διασωθεί.8 Διαπιστώνει κανείς ότι λάμβανε τις αποφάσεις της αυτοτελώς και ότι εξέδιδε επίσημους ορισμούς τους οποίους εφάρμοζε μέσω προσωπικών της υπαλλήλων, μερικές φορές και εντελώς ανεξάρτητα από τον αυτοκράτορα-σύζυγό της. Στις δραστηριότητές της αυτές επιδείκνυε ενεργητικότητα και μεγάλο δυναμισμό. Τα έγγραφα που εκδόθηκαν στο όνομά της αποτελούν δημόσια έγγραφα νομικής φύσεως που θεωρούνταν κύρους αντίστοιχου με αυτό των εγγράφων που εξέδιδαν οι συμβασιλείς.9 Δημιουργείται επίσης η εντύπωση ότι στη διάρκεια της βασιλείας του Μιχαήλ Η΄ ολόκληρη η Κως, ή μεγάλο τμήμα της, ήταν στην αποκλειστική κυριότητα της αυτοκράτειρας Θεοδώρας.10
Ως προς την ενωτική πολιτική του Μιχαήλ Η', υπάρχουν έμμεσα στοιχεία ότι η Θεοδώρα, ως πιστή σύζυγος, συντάχθηκε με τη θέση του αυτοκράτορα, αλλά στην πραγματικότητα είχε κατανόηση και έτρεφε συμπάθεια για τους ανθενωτικούς.11 Οι ορθόδοξες πεποιθήσεις της εκδηλώθηκαν μετά το θάνατο του συζύγου της.

4. Η περίοδος της χηρείας

Μετά το θάνατο του Μιχαήλ Η΄ (τον Δεκέμβριο του 1282), ο γιος και διάδοχός του Ανδρόνικος Β΄, μόλις ανέβηκε στο θρόνο, άλλαξε ριζικά τον προσανατολισμό στην εκκλησιαστική πολιτική του πατέρα του και αποκήρυξε την ένωση. Το γεγονός αυτό έβαλε τη μητέρα του Θεοδώρα σε δίλημμα, διότι ήταν διχασμένη μεταξύ της μνήμης του συζύγου της και της επιθυμίας να συνταχθεί με τη θέση του γιου της, την οποία και θεωρούσε ορθή. Τελικά, στη σύνοδο του 1283 στις Βλαχέρνες, η Θεοδώρα αποκήρυξε την ένωση επισήμως και τυπικά, με χρυσόβουλο.12 Σε ανταπόδοση, το όνομά της άρχισε πάλι να μνημονεύεται στις λειτουργίες. Η στάση της αυτή προκάλεσε το σεβασμό των μεταγενέστερων ανθενωτικών συγγραφέων και μάλιστα ο Ιωάννης Ευγενικός πρόσθεσε στο όνομά της το επίθετο «αγία» και θεωρούσε ότι αυτή επηρέασε τον Ανδρόνικο Β΄ να αλλάξει γραμμή στην εκκλησιαστική πολιτική σε σχέση με τον πατέρα του.13 Φαίνεται πάντως ότι η Θεοδώρα συμφωνούσε και γενικότερα με την πολιτική του γιου της, αν και υπήρξαν περιπτώσεις που τα διαβήματά της στον αυτοκράτορα δεν έφερναν αποτέλεσμα, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου Παλαιολόγου, τον οποίο ο Ανδρόνικος Β΄ φοβόταν και για το λόγο αυτόν τον κρατούσε σε ένα είδος απομόνωσης.

Η πρωτοβουλία και η μέριμνα της Θεοδώρας για την ανανέωση και την αναστήλωση μονών και άλλων ιδρυμάτων στην πρωτεύουσα δεν μειώθηκε κατά το διάστημα της χηρείας της. Αξίζει να σημειωθεί ότι κατά την περίοδο αυτή ανακαινίστηκε με δική της συμβολή η Μονή του Λιβός (που ιδρύθηκε το 10ο αιώνα – σημ. Fenari Isa Camii) και θεμελιώθηκε εκεί ένα γυναικείο μοναστήρι αφιερωμένο στην Παναγία. Η Θεοδώρα συνέταξε μάλιστα και το νέο τυπικό, ενώ πρόσθεσε στο μοναστηριακό συγκρότημα μιαν ακόμα εκκλησία, αφιερωμένη στον Ιωάννη τον Βαπτιστή, καθώς και ένα μικρό νοσοκομείο. Η Θεοδώρα προόριζε τη μονή για τόπο ενταφιασμού της και γενικά για τάφο της οικογένειας των Παλαιολόγων. Εκτός αυτού, η Θεοδώρα συνέβαλε και στην αναστήλωση της Μονής των Αγίων Αναργύρων καθώς και της εκκλησίας της Παναγίας τα Μικρά Ρωμαίου.

Η Θεοδώρα Παλαιολογίνα αρρώστησε το 1303 και πέθανε στις 25 Φεβρουαρίου του ίδιου έτους.14 Πριν από το θάνατό της περιβλήθηκε το μοναχικό σχήμα υπό το όνομα Ευγενία.15 Ο Ανδρόνικος Β΄ οργάνωσε στη μητέρα του μεγαλοπρεπή κηδεία στη νέα εκκλησία του Ιωάννη του Βαπτιστή. Τη μονωδία της Θεοδώρας συνέγραψε ο Θεόδωρος Μετοχίτης.16



1. Στο Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit, IX (Wien 1989), αρ. 21380, σελ. 71, δεν αναφέρεται χρονολογία γέννησής της. Η Α.Μ. Talbot, “Empress Theodora Palaiologina, Wife of Michael VIII”, Dumbarton Oaks Papers 46 (1992) [=Homo Byzantinus: Papers in Honor of Alexander Kazhdan], σελ. 295, δίνει μια κατά προσέγγιση χρονολογία περί το 1240, η οποία μπορεί να γίνει αποδεκτή.

2. Grégoire, Η., “Imperatoris Michaelis Palaeologi de Vita sua”, Byzantion 29-30 (1959-1960), σελ. 451.

3. Wirth, P., “Die Begrundung der Kaisermacht Michaels VIII. Palaiologos”, Jahrbuch der österreichischen Byzantinistik 10 (1961), σελ. 87-89, 91.

4. Geanakoplos, D.J., Emperor Michael Palaeologus and the West, 1258-1282: A Study in Byzantine-Latin Relations (Cambridge, Mass., 1959· ανατ. Hamden 1973), σελ. 121.

5. Georges Pachymérès relations historiques, επιμ. Failler, A., II (Paris 1984), σελ. 453. Πρβ. Failler, A., “Le projet de mariage ďAnna Palailogina avec Milutin de Serbie”, Rivista di Studi Bizantini e Slavi 1. Miscellanea Agostino Pertusi 1 (Bologna 1981), σελ. 239-249, και Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, VI (Lj. Maksimović, Beograd 1986), σελ. 22-30.

6. Βλ. Georges Pachymérès, Relations historiques ΙΙ, επιμ. Failler, A. (Paris 1984), σελ. 621 για τον Καλοειδά και σελ. 617 για τον Μιχαήλ Στρατηγόπουλο.

7. Georgii Acropolitae Opera, επιμ. Heisenberg, A., διόρθ. P. Wirth (Stuttgart 1978), σελ. 101.

8. Στο αρχείο της Μονής της Πάτμου σώζονται έγγραφα της Θεοδώρας χρονολογούμενα μεταξύ 1259 και 1269, με τα οποία η μονή του Σωτήρος Χριστού της Κω παραχωρείται στη Μονή της Πάτμου ως μετόχι· βλ. Βρανούση, Ε., Βυζαντινά Έγγραφα της Μονής Πάτμου Α': Αυτοκρατορικά (Αθήνα 1980), έγγραφα αρ. 31, 36.

9. Όλα αυτά τα έγγραφα υπήρξαν αντικείμενο ξεχωριστής μελέτης· βλ. Barišić, F., “Povelje vizantijskih carica”, Zbornik radova Vizantološkog instituta 13 (1971), σελ.146-158.

10. Μ. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Βυζαντινά Έγγραφα της Μονής Πάτμου Β': Δημοσίων λειτουργών (Αθήνα 1980), έγγραφα αρ. 70, σημ. 1.

11. Talbot, A-.M., “Empress Theodora Palaiologina, Wife of Michael VIII”, Dumbarton Oaks Papers 46 (1992) [=Homo Byzantinus: Papers in Honor of Alexander Kazhdan], σελ. 297.

12. Pétridès, S., “Chrysobulle de ľ impératrice Théodora (1283)”, Echos ď Orient 14 (1911), σελ. 26.

13. Λάμπρος, Σπ.,  Παλαιολόγεια και Πελοποννησιακά Α' (Αθήνα 1912), σελ. 130.

14. Κάποιες αμφιβολίες ως προς τη χρονολόγηση έλυσε ο Α. Failler, “Chronologie et composition dans l’Histoire de Georges Pachymérès”, Revue des études byzantines 48 (1990), σελ. 51, σημ. 177.

15. Gouillard, J., “Le Synodicon de ľorthodoxie”, Travaux et Mémoires 2 (1967), σελ. 101, 864.

16. Απ' όσα γνωρίζουμε, η μονωδία αυτή παραμένει ανέκδοτη και φυλάσσεται στη Βιέννη (gr. 95, fols. 179r-189r).