Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

1. Συνοπτική παρουσίαση της κρίσης

Ο διετής λιμός που έπληξε την Έδεσσα μεταξύ των ετών 499/500 και 502 ήταν αποτέλεσμα του συνδυασμού ποικίλων καταστροφικών παραγόντων: της επιδρομής ενός τεράστιου σμήνους ακρίδων αρχικά, των αλλεπάλληλων κλιματικών ανωμαλιών στη συνέχεια και, τέλος, της έκρηξης μιας επιδημικής νόσου. Ο αριθμός των θυμάτων ήταν μεγάλος, καθώς ο αντίκτυπος της κρίσης έγινε αισθητός όχι μόνο στην πόλη της Έδεσσας αλλά και σε ολόκληρη τη γειτονική περιοχή.

2. Ο λιμός: εκδήλωση – επιδείνωση – ανάκαμψη

Όλα ξεκίνησαν τον Μάρτιο του 499/500 όταν εκκολάφθηκε ένας ασυνήθιστα μεγάλος αριθμός ακρίδων, οι οποίες άρχισαν να λυμαίνονται μια περιοχή που εκτεινόταν από τις ακτές της Μεσογείου ως τη Δυτική Αρμενία. Το άμεσο αποτέλεσμα ήταν η καταστροφή της σοδειάς των σιτηρών, που με τη σειρά της προκάλεσε την κατακόρυφη αύξηση των τιμών. Η απειλή του λιμού οδήγησε τους οικονομικά ασθενέστερους στην πώληση περιουσιακών τους στοιχείων και στην επαιτεία.

Σταδιακά αρκετοί εγκατέλειψαν τις περιοχές αυτές, ενώ όσοι λόγω ηλικίας δεν διέθεταν τις απαιτούμενες δυνάμεις μετακινήθηκαν μαζικά στις πόλεις, κυρίως στην Έδεσσα. Η ξαφνική αύξηση του πληθυσμού στην πόλη σε συνδυασμό με τον συνεχιζόμενο λιμό επιβάρυνε τις δυσμενείς συνθήκες διαβίωσης σε αυτήν. Όσοι μαστίζονταν από την ασιτία κατέφυγαν στην κατανάλωση ακατάλληλων τροφών, γεγονός που επέσπευσε τη μαζική θνησιμότητα.

Παράλληλα, οι αντίξοες κλιματικές συνθήκες προκάλεσαν την περαιτέρω επιδείνωση της κατάστασης. Το κρύο και ο παγετός το χειμώνα οδήγησαν στο θάνατο μεγάλο αριθμό άστεγων προσφύγων, ενώ ο καυτός άνεμος και η ξηρασία που επικρατούσαν την περίοδο της συγκομιδής είχαν ως αποτέλεσμα την καταστροφή της, παρατείνοντας έτσι την έλλειψη τροφίμων και οξύνοντας την ένταση του λιμού. Οι τιμές των σιτηρών αυξήθηκαν κατά περίπου 650% και ταυτόχρονα ξέσπασε στην περιοχή επιδημία, που συνέβαλε με τη σειρά της στην άνοδο της θνησιμότητας. Αν και δεν γνωρίζουμε την ασθένεια που έπληξε την περιοχή, είναι πιθανό να πρόκειται για επιδημία της ίδιας μορφής ευλογιάς που είχε εκδηλωθεί πάλι λίγα χρόνια νωρίτερα και είχε μολύνει μεγάλο μέρος του πληθυσμού.

Τον Μάιο του 502, περισσότερο από δύο χρόνια μετά την έναρξή της, η κρίση έφτασε στο τέλος της ύστερα από μια καλή σοδειά.

3. Θύματα – αντιμετώπιση

Ο ακριβής αριθμός των θυμάτων δεν μας έχει παραδοθεί, ωστόσο η βασική πηγή για τα γεγονότα, ο Ιησούς Στυλίτης, μας πληροφορεί ότι στο διάστημα που μεσολάβησε μεταξύ του Νοεμβρίου 500 και του Μαρτίου 501 έχασαν τη ζωή τους περίπου 17.000 άνθρωποι.¹ Οι κάτοικοι της Έδεσσας, υπό την εποπτεία του μητροπολίτη Νόννου, ανέλαβαν την ευθύνη για την περίθαλψη των ασθενών και την ταφή των πολυάριθμων νεκρών. Αυτοσχέδια ιατρεία και υπνωτήρια για τους αστέγους στήθηκαν στους δρόμους και στο λουτρό της πόλης, ενώ παλαιότεροι τάφοι ανοίχθηκαν ξανά προκειμένου να δεχθούν τον πρωτόγνωρα μεγάλο αριθμό των νεκρών.

Από την πλευρά της αυτοκρατορικής κυβέρνησης τα μέτρα αντιμετώπισης της κρίσης δεν υπήρξαν δραστικά. Κατά τη διάρκεια της πρώτης φάσης της κρίσης, την άνοιξη του 499/500, ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Α' (491-518) δεν προσέφερε παρά κάποιο αμελητέο ποσό για την ενίσχυση των αναξιοπαθούντων στην Έδεσσα. Μερικούς μήνες αργότερα, όταν η κατάσταση πλέον είχε ξεφύγει από κάθε έλεγχο, ο Αναστάσιος φάνηκε περισσότερο γενναιόδωρος προσφέροντας ένα μεγάλο χρηματικό ποσό στην πόλη, το οποίο ο κυβερνήτης της επαρχίας Οσροηνής χρησιμοποίησε για να τροφοδοτήσει με ψωμί όσους λιμοκτονούσαν. Ωστόσο το μέτρο αυτό δεν απέδωσε καθώς ακριβώς την περίοδο εκείνη παρατηρήθηκε κατακόρυφη αύξηση της θνησιμότητας. Αξιοσημείωτο είναι και το μέτρο που πήρε ο αυτοκράτορας λίγο πριν από το πέρας της κρίσης: με διάταγμά του απαγόρευσε τον εορτασμό των ειδωλολατρικών τελετών προς τιμήν του Άδωνη, υπονοώντας έτσι ότι η λατρεία της αρχαίας θεότητας είχε εξοργίσει τον Θεό των χριστιανών, με συνέπεια την εκδήλωση της θεομηνίας.

1. Οι πληροφορίες σχετικά με αυτήν την κρίση προέρχονται αποκλειστικά απο το Χρονικό του (Ψευδο-) Ιησού Στυλίτη, ένα κείμενο σύγχρονο προς τα γεγονότα, γραμμένο στα συριακά. Γι’ αυτόν το λόγο το χρησιμοποιούμε εδώ στην πιο πρόσφατη αγγλική έκδοσή του: The Chronicle of Pseudo-Joshua the Stylite, μτφρ.-εισ.-σχόλια F. R. Trombley – J. W. Watt (Translated Texts for Historians 32, Liverpool 2000), σελ. 32-48.